TIỀN ƠI! TÌNH ƠI!

Tôi đến thăm diễn viên điện ảnh Như Quỳnh ở căn nhà 48 phố Hàng Đào vào một ngày đầu tháng Tám, khi đang đợi câu trả lời của ban biên tập cho chính bài viết này, về bộ phim Tiền Ơi! (1989). Cô nhận ra tôi dù cô bảo không nhớ ra ở đâu và khi nào. Chúng tôi đã có dịp đóng trong cùng một bộ phim cách đây 13 năm nhưng không có một cảnh diễn chung. 

Tôi xin phép cô scan một số hình ảnh trong sự nghiệp của cô hộ một người bạn để dùng cho một bài nghiên cứu. Những tấm ảnh nằm trong nhiều quyển album, có những quyển bìa làm bằng sơn mài mà lần đầu tiên tôi trông thấy. Xen giữa những tấm ảnh gia đình là một loạt ảnh đen trắng lưu dấu chặng đường sự nghiệp cô Quỳnh: từ giai đoạn đầu với Bài Ca Ra Trận (Trần Đắc, 1973), Đến Hẹn Lại Lên (Trần Vũ, 1974), Mối Tình Đầu (Hải Ninh, 1977), cùng Ngày Lễ Thánh (1976). Từ một người xuất thân trong gia đình nghệ thuật cải lương, Như Quỳnh đã vụt sáng và trở thành diễn viên huyền thoại của điện ảnh Cách mạng Việt Nam. Những tấm ảnh màu ở một album khác, gương mặt của Như Quỳnh đa đoan, sắc sảo và bí ẩn, giai đoạn của những vai diễn nửa đầu thập kỉ 90, trong Xích Lô (1995) và Mùa Hè Chiều Thẳng Đứng (2000) của đạo diễn Trần Anh Hùng.  




Có một điều kì lạ giữa bốn năm quyển album đó gần như không có mấy ảnh của giai đoạn giữa và cuối những năm 80. Tôi hỏi cô có nhớ phim Tiền Ơi! không? Cô lặng lẽ cúi nhìn như moi trong kí ức phai tàn, một cái nhìn xuống rất Như Quỳnh. Cô không thể nhớ gì nhiều ngoài gọi tên bạn diễn chung Đỗ Hồng Quân trong vô thức. Những kí ức về Tiền Ơi! dường như chạy trốn, hoặc chính nó 'chạy trốn' những người làm ra nó. Bộ phim có lẽ sẽ nằm yên trong một góc của Viện Phim Việt Nam với nụ cười mỉa mai trong bóng tối với đầy những vết xước của thời gian, nếu như không có một ánh trắng bất thần chiếu vào nó với sự dịu dàng, kính ngưỡng.

Thông qua khoá học tìm hiểu về điện ảnh Việt Nam, nhóm giám tuyển — Bùi Tuấn Anh, Nguyễn Thị Thu Phương, Nguyễn Thị Hải Yến — đã lựa chọn và trình chiếu Tiền Ơi! trong khuôn khổ chương trình Như Trăng Trong Đêm 2022. Khi thông tin bộ phim đưa ra, rất nhiều người ngỡ ngàng, rất ít người còn nhớ về nó, bộ phim rơi vào đúng thời độ đặc biệt của xã hội và lịch sử điện ảnh Việt Nam, vào những năm bản lề cuối 80…

Hà Nội mùa đông, những cơn gió chìm dưới những âm thanh như chợ vỡ, tiếng người réo gọi ông Tình ơi, ông Trịnh Thịnh ơi, người đàn ông nhìn mọi người xung quanh, nhìn thẳng vào máy quay xuyên phá bức tường thứ 4 trình hiện trên clap dòng chữ Tiền Ơi! Sau đó hàng lũ những cái tên xô đẩy, inh ỏi, tìm một chỗ đứng trên một sân khấu thời Đổi Mới, tên người Việt ghép với hậu tố những thương hiệu phương Tây nghe loảng xoảng, những mầm bệnh âm thầm sinh sôi như nấm trên mảnh đất chủ nghĩa xã hội, chờ đợi những loại thuốc kháng sinh hiếm có mang hậu tố 'in' được hứa hẹn từ phương xa sắp hạ cánh, người ta không còn hãi hùng trước tiếng nổ mang lại sự chết chóc của bom đạn, người ta có một làng làm thuốc pháo cưa ra từ những quả bom để rục rịch đón tết âm lịch, những âm thanh va nhau chan chát như bóp nghẹt tiếng rên siết của người đàn bà sắp sinh 'Tiền ơi, Tiền ơi là Tiền!'. 

Ấy là âm thanh ngập ngụa của đồng tiền và sự cuồng nộ của tình yêu, cũng là nền bối cảnh của Tiền Ơi!. Trở về Việt Nam sau 10 năm du học nước ngoài, tiến sĩ ngành nguyên tử lực, người em trai Thái Dương (NSND Đỗ Hồng Quân) được người anh trai Lộc Tồn (NSƯT Tất Bình) kì vọng mang về thật nhiều xa xỉ phẩm để buôn bán làm giàu. Nhưng thay vì những món hàng giá trị cao, Thái Dương, với sự ngây thơ và tình yêu tri thức, lại mang về hàng chục cân sách chuyên ngành, những thứ quá xa vời với đòi hỏi cấp thiết của xã hội lúc bấy giờ. 

Với giọng điệu hài hước, châm biếm, bộ phim trình hiện một đời sống tất bật xung quanh đồng tiền, các giá trị đạo đức bị lung lay đến tận gốc rễ, nhưng điều đáng chú ý ở đây là một thế giới thiếu vắng tính nữ và cái đẹp. Phụ nữ trong bộ phim nếu không vắng mặt, thì cũng bị đẩy ra lề. Họ được chủ ý miêu tả với tất cả những tính cách ghê gớm, nặc nô, thực dụng, âu cũng bởi họ chấp nhận thực tại, nhìn ra sự thay đổi chóng mặt của xã hội và nương theo, chuyển động cùng nó. Bản tính này được bộc lộ rõ ràng nhất qua nhân vật Hạnh Levis (NSND Như Quỳnh). Dẫu chỉ nằm ở tuyến nhân vật phụ, cô Hạnh Levis đáo để lại là người nằm đầu mối của cả phim. Xuất thân giáo viên nhưng xin ra khỏi ngành và đi buôn ở chợ Đồng Xuân, cô hiểu giá trị đồng tiền trong xã hội mới, nhưng lại làm chủ được nó và biết tung hứng các giá trị của nó. 

Hạnh cũng nhận ra tình yêu rất nhanh, từ ánh mắt đầu tiên khi chứng kiến sự ngây ngô như tờ giấy trắng của ông tiến sĩ Thái Dương, người yêu trang sách hơn tờ tiền. Lập tức trong cô trào lên một cảm giác yêu trong sáng như anh yêu tri thức. Khi vụ buôn bán với Lộc Tồn đổ bể, Hạnh để tiền cọc lại đó như cái cớ để qua lại với Thái Dương. Theo một nghĩa nào đó, hành động của Hạnh biến đồng tiền trở thành hình thức, chứa đựng trong nó cái tình. Không nhìn giá trị đồng tiền ở khía cạnh phê phán cứng nhắc, Trần Vũ đã đặt đồng tiền trong một chuỗi những biến hóa trong suốt bộ phim. 

Mối quan hệ của Tình và Tiền là một cặp nguy hiểm, bởi khi đi với nhau, cái này dễ làm cái kia hớ hênh và ngược lại. Rõ là giữa Thái Dương và Hạnh là tình trong như đã mặt ngoài còn e, nhưng ông tiến sĩ nguyên tử lực như cậu trai chưa lớn, không những không hiểu giá trị của đồng tiền lại còn không biết tiến tới tình yêu. Sau phút mặn nồng vô tình với cô gái làng chơi để ả cuỗm mất cục tiền của Hạnh, Thái Dương rơi vào một vụ án tình-tiền bi hài, được công khai xét xử trong một phiên tòa đầy phi lý. 

Ba vị quan tòa, gồm ông Tình, Lộc Tồn, và người hàng xóm, ngồi đối diện hỏi cung Thái Dương. Cái nhìn chằm chằm của quan tòa vào bị cáo là nhìn thẳng vào máy quay, xoáy vào dục vọng nơi tâm hồn của họ. Những lời khai ấp úng của Thái Dương, những chi tiết lờ mờ trong phút ân ái khiến quan tòa vô thức ngước mắt nhìn lên như đòi hỏi tưởng tượng phải cung cấp đầy đủ sự rõ nét về nhục dục. Ở thế giới thiếu vắng phụ nữ và cái đẹp ấy, những cái nhìn vật thể hóa những điều riêng tư nhất, sự tra khảo đấu tố chính sự nghèo nàn trong tâm hồn của quan tòa. Sự phi lý nối tiếp phi lý, từ tiền dẫn đến tình, từ tình mà tiền trở thành trái bom hẹn giờ, vậy tình hay tiền sẽ là sức nặng của trái bom?

Vô tình tạo ra một tấn bi hài kịch ở nhà Thái Dương, Hạnh Levis, là người kết thúc nó bằng tiếng cười như pháo rang. Mọi thứ diễn ra một cách dồn dập đúng như cách bom nổ giải thoát cho tất cả. Tiền mất như một gánh nặng được trút đi, thay vì trách móc, Hạnh trao cho Thái Dương một lời hứa tình yêu vô vị lợi, đi theo anh đến tận trời cuối đất. Lời ngỏ ý của Hạnh cũng chẳng khác gì một trái bom rơi xuống tâm hồn non nớt của Thái Dương. 

Dù ở đoạn cuối sự nghiệp, Trần Vũ vẫn nhìn ra một sự thật hiển nhiên trong giai đoạn chuyển mình của xã hội Việt Nam, khi nền kinh tế thị trường bắt đầu nhen nhúm, cũng là lúc dục vọng bị đè nén lâu ngày, được đồng tiền kích hoạt lưu thông điên đảo dưới mọi hình thức trao đổi và mọi mối quan hệ xã hội. Vẫn là khẩu khí quyết liệt, cách đặt vấn đề sắc bén, không chút khoan nhượng, với Tiền Ơi!, đạo diễn Trần Vũ cho thấy tính tác giả trong việc giải tỏa sức nặng chủ đề bằng nhịp điệu biến ảo để xử lý những tình thế phi lý, dùng thể loại phim hài không chỉ gây cười mà còn chất vấn. Vụ nổ cuối phim không làm ai chết nhưng làm hiện ra sự lem nhem của bộ mặt xã hội, nó gây cười mà cũng cay đắng. 

Một bộ phim của thời dồn dập thay đổi, Tiền Ơi! nằm ở phía mép của vòng xoáy mưu sinh dục vọng, như một ngôi sao chết thả mình trôi quanh hành tinh sống, nhưng dưới ánh trăng của một chu kì lạ thời gian, nó sáng óng lên làm hiện diện những chân dung thời đại. Hình ảnh của Hạnh Levis bồng bềnh xứng đáng sống lại trong kí ức của Như Quỳnh và có một vị trí trong cuốn album sự nghiệp rực rỡ của cô. Khi tạm biệt tôi, cô Quỳnh hứa, cô sẽ tìm cách để xin lại một bản phim để xem lại.